حکم المستنصر باللهحکومت امویان در اندلس از سال ۱۳۸هـ شروع شد و تا سال ۴۲۲هـ ادامه یافت. این دوره به دوره طلایی حکومت اسلامی بر اندلس مشهور است. حکم بن عبدالرحمن نیز یکی از خلفای این دوره به شمار می‌آید. فهرست مندرجات۱.۱ - نسب ۱.۲ - کنیه ۱.۳ - ویژگی‌های جسمانی ۱.۴ - خلافت ۱.۵ - مقارن با خلافت پدر ۲ - جایگاه و مقام علمی حکم ۲.۱ - گردآوری کتاب ۲.۲ - چگونگی تهیه کتاب ۲.۳ - تدوین کتاب ۲.۴ - مطالعه کتاب ۲.۵ - ذکر انساب راویان ۳ - ولایت حکم المستنصر ۳.۱ - بهترین حاکم ۳.۲ - اقدامات ۴ - سیاست خارجی حکم ۵ - گرایش قبایل مرزی به دین مسیح ۵.۱ - جلالقه ۶ - جنگ با رومیان ۷ - حمله به مغرب ۸ - جنگ با مجوس‌ها ۹ - شخصیت روایی ۱۰ - وفات ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - شخصیت حکمحکم، ملقب به المستنصر بالله، فرزند عبدالرحمن الناصر لدین الله، هفتمین خلیفه اموی اندلس (اسپانیای کنونی) به شمار می‌آید. ۱.۱ - نسبنسب او حکم بن عبدالرحمن بن عبدالله بن محمد بن عبدالرحمن بن حکم بن هشام بن عبدالرحمن داخل [۱]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۳، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
است. مادرش مهرجان [۲]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۳، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
و به نقلی مرجان نام داشت که ام ولد بود. [۴]
بی‌نام، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۵۹، قاهره.
۱.۲ - کنیهاز جمله کنیه‌های وی ابوالمطرف [۵]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۳، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
و اباالعاص [۷]
بی‌نام، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۵۹، قاهره.
[۸]
ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، ج۲۶، ص۳۵۹، تحقیق عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳.
نقل شده است.۱.۳ - ویژگی‌های جسمانیچهرهاش سفید مایل به سرخ، چشم خرمایی، خمیده، دارای صدای بلند، ساق‌های کوتاه، جسم تنومند، گردن‌کلفت، دستانی قدرتمند و شخصیتی جدی بود. [۹]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۳، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
[۱۱]
ابن خطیب، محمد بن عبدالله، الاحاطه فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۲۶۸، تحقیق محمد عبدالله عنان، مصر، دارالمعارف.
[۱۲]
ابن خطیب، محمد بن عبدالله، الاحاطه فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۴۸۶، تحقیق محمد عبدالله عنان، مصر، دارالمعارف.
۱.۴ - خلافتحکم پس از مرگ پدر در رمضان سال ۳۵۰هـ در سن چهل و هفت سالگی به خلافت رسید. [۱۳]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۰، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
[۱۵]
بی‌نام، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۵۹، قاهره.
۱.۵ - مقارن با خلافت پدروی شصت و سه سال عمر کرد و بیش‌تر عمر خود را در دوره طولانی خلافت پدرش که پنجاه سال به طول انجامید، [۱۶]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۲، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
گذراند.۲ - جایگاه و مقام علمی حکممورخان و سیره‌نویسان در کنار نقش حکومتی حکم، از وی به عنوان یک عالم و دانشمند یاد کرده‌اند و او را جامع علوم و علاقه‌مند به اکرام و احترام دانشمندان دانسته‌اند. حکم المستنصر علاقه‌مند به جمع علوم شرعی ـ اعم از فقه و حدیث ـ و غیر آن بود. در علم انساب تحقیق می‌کرد و بر گردآوری و نگارش قبایل عرب و الحاق آن که نسبش محو شده یا نمی‌داند، به قبیله‌اش علاقه فراوانی نشان می‌داد. علما و راویان احادیث را از آفاق جمع می‌کرد، در مجالس بزرگان علمی حضور می‌یافت؛ از آنان می‌شنید و نقل می‌کرد. [۱۷]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۱، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
[۱۸]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۳، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
وی در علم انساب تنها و بی‌مثال، [۱۹]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۹۵، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
[۲۰]
ابن خطیب، محمد بن عبدالله، الاحاطه فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۲۶۸، تحقیق محمد عبدالله عنان، مصر، دارالمعارف.
در فرقه‌های مذهبی متخصص و در شعر و ادب صاحب‌نظر بود. [۲۲]
حنبلی، ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۳۵۲، تحقیق ارناووط، دمشق بیروت، دار ابن کثیر، چاپ اول، ۱۴۰۶.
۲.۱ - گردآوری کتابحکم المستنصر کتب فراوانی را در دوره خود گرد آورد که از حیث کثرت و نفاست قابل وصف نبودند؛ [۲۳]
ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، ج۲۶، ص۳۵۸، تحقیق عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳.
به طوری که گفته شده، تعداد آن‌ها به چهارصد هزار جلد می‌رسید و انتقال آن‌ها شش ماه به طول انجامید. [۲۴]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۹۵، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
۲.۲ - چگونگی تهیه کتابمستنصر برای خرید این کتاب‌ها تاجرانی به نقاط مختلف می‌فرستاد و اموالی را برای خرید این کتاب‌ها در اختیار آنان قرار می‌داد تا این‌که در اندلس به قدری کتب نفیس جمع‌آوری شد که تا آن زمان سابقه نداشت؛ [۲۶]
بی‌نام، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۶۱، قاهره.
[۲۷]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۸۶، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
به عنوان نمونه؛ به منظور دریافت کتاب اغانی، برای صاحب و مولف آن ابوالفرج اصفهانی هزار دینار طلا فرستاده شد. ابوالفرج نیز یک نسخه از آن را پیش از آن‌که کتاب را برای اهل عراق رونمایی کند، برای حکم المستنصر فرستاد. [۲۸]
مغربی، ابن سعید، المغرب فی حلی المغرب، ص۱۸۶، تحقیق شوقی زید، قاهره، دارالمعارف، چاپ چهارم، ۱۱۱۹.
[۲۹]
بی‌نام، المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۶۱، قاهره.
[۳۰]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۱، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
نمونه‌های دیگری از این دست نیز در تاریخ ذکر شده است.۲.۳ - تدوین کتابحکم المستنصر در قصر خود اساتید ماهری در صنعت کپی‌برداری و رونویسی، ضبط و اعراب‌گذاری، تنظیم و صحافی گرد آورد که سخت به کار تدوین کتب مشغول بودند؛ لذا در اندلس گنجینه‌ای از کتاب به وجود آمد که نه قبل از آن و نه بعد از آن وجود نداشت. [۳۱]
المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۶۱، قاهره.
(البته در مورد ناصر عباسی نیز چنین قضیه‌ای رادر همین منابع نقل کرده‌اند). [۳۲]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۸۶، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
۲.۴ - مطالعه کتابحکم، توجه خاصی به کتب جمع‌آوری شده داشت و به تصحیح و مطالعه آن می‌پرداخت. گفته‌اند کم‌تر کتابی در خزانه‌اش پیدا می‌شد که او نخوانده باشد و نظری درباره آن نداده باشد. ۲.۵ - ذکر انساب راویانوی معمولاً در اول یا آخر کتاب به نسب مؤلف روز ولادت و وفات و شرح حال او می‌پرداخت و انساب روات را ذکر می‌کرد. [۳۳]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۲، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
[۳۴]
ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، ج۲۶، ص۳۵۹، تحقیق عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳.
تعداد فهرست‌هایی که در آن فقط اسامی کتاب‌ها جمع‌آوری شده بود، چهل و چهار فهرست بود و هر فهرست پنجاه ورقه داشت که تنها در آن اسم دیوان‌ها ذکر شده بود. [۳۵]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۳، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
[۳۶]
مغربی، ابن سعید، المغرب فی حلی المغرب، ص۱۸۶، تحقیق شوقی زید، قاهره، دارالمعارف، چاپ چهارم، ۱۱۱۹.
[۳۷]
المعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ص۵۹، قاهره.
[۳۸]
ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص۱۰۰، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۳.
۳ - ولایت حکم المستنصرحکم در سال ۳۵۰ ه. ق به امارت رسید. وی زمانی که حاکم شد، با تمام وجود مسئولیت آن را به عهده گرفت و تمام مردم را به بیعت خود دعوت کرد و طی مراسمی تمام اهل قصر، بزرگان و سپس مردم با وی بیعت کردند. [۳۹]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۸۷، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
حکم زمانی به حکومت رسید که پدرش بر اندلس و بیش‌تر سرزمین‌های بربر استیلا پیدا کرده بود. [۴۰]
ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص۱۰۰، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۳.
در نتیجه چنان‌چه نقل کرده‌اند، دوره پانزده ساله حکومت او در آرامش و بزرگی و رفعت بود. [۴۱]
ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص۱۰۰، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۳.
[۴۲]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۳، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
۳.۱ - بهترین حاکمبنا به نقل تاریخ، وی یکی از بهترین حاکمان آن دوره بود؛ نیک سیرت، فاضل، عادل [۴۴]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۰، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
و با رعیت خوش‌رفتار بود. [۴۵]
ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص۱۰۰، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۳.
۳.۲ - اقداماتاز جمله اقدامات داخلی وی می‌توان بزرگ کردن مسجد جامع قرطبه (اندلس)، ساخت و تحکیم شهر طلیطله، تنفیذ حکم حرمت خون‌ریزی، مدیریت آب، تأسیس دارالصدقه، تعلیم کودکان ضعفا و ساخت مدارس برای آنان، ایجاد اوقاف برای معلمان فرزندان فقرا، [۴۶]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۳ ۲۴۹، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
تحریم شرب خمر [۴۷]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۳، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
[۴۹]
مغربی، ابن سعید، المغرب فی حلی المغرب، ص۱۸۶، تحقیق شوقی زید، قاهره، دارالمعارف، چاپ چهارم، ۱۱۱۹.
و... را نام برد.۴ - سیاست خارجی حکماقتدار و ثبات سیاسی حاکم بر اندلس در دوره طلایی که مرهون حکومت و کشورگشایی‌های حاکمان پیشین بود، سبب شد تا اندلس در زمان حکم از اقتدار کامل برخوردار باشد؛ چنان‌چه در تاریخ نیز دوره او را دوران آرامش و سربلندی اندلس دانسته‌اند. [۵۰]
ابن حزم، جمهره انساب العرب، ص۱۰۰، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۳.
[۵۱]
ابن ابار، عبدالله بن محمد، الحله السیراء، ج۱، ص۲۰۳، تحقیق حسین یونس، قاهره، دارالمعارف، چاپ دوم، ۱۹۸۵.
این ثبات سیاسی در عرصه روابط خارجی نیز تأثیرگذار بود و سبب شد که اندلس در صحنه بین الملل نیز از قوت و قدرت خاصی برخوردار باشد. نوع تعامل و برخورد با قبایل مرزی، رومیان، مغربی‌ها و... نشان‌دهنده این برتری است.۵ - گرایش قبایل مرزی به دین مسیحدر زمان حکومت امویان اندلس، قبایل مرزی مختلفی در اطراف شبه جزیره ساکن بودند که برخی از آنان عبارت بودند از: جلالقه (گالیسین‌ها)، صقالبه (اسلاوها)، برغواطه و... . پیش از ورود مسلمانان، زمانی که رومیان قسطنتین را تصرف کردند، دین مسیح را رواج دادند؛ چنان‌که ملت‌های مجاورشان از جمله جلالقه، صقالبه، برجان، روس، قبط و حبشه و نوبه به این دین درآمدند. [۵۲]
ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۲۳۲، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵، چاپ هشتم.
این ملت‌ها در زمان حضور مسلمانان بر دین خود بودند و گاه به نبرد با مسلمانان می‌پرداختند و گاه نیز در صلح بودند.۵.۱ - جلالقهجلالقه (گالیسین‌ها) از ملت‌های فرنگی اندلس بودند که در نواحی کوهستانی شمال اندلس زندگی می‌کردند. [۵۳]
ابن خلدون، عبدالرحمن، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۲۳۲، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵، چاپ هشتم.
زمانی که ناصر ـ پدر حکم ـ از دنیا رفت، جلالقه به طمع دست‌یابی به قدرت حمله مرزی را آغاز کردند. حکم شخصاً وارد عمل شد و طی نبردی بر آنان غلبه یافت و آنان را شکست داد. وی به همین ترتیب حاکمان محلی دیگر را که یکی پس از دیگری قیام کرده بودند، سرکوب کرد و فتوحات وی در این دوره عظمت یافت. [۵۴]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۸۳، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
به این ترتیب پس از این شاهد بازگشت سیاست صلح در عرصه روابط با اقوام داخل اندلس هستیم؛ چنان‌چه در این زمان هر یک از امرای مناطق مختلف مرزی (از جمله امرای جلالقه و صقالبه) هیئتی را همراه با اسقف‌های خود برای بیعت و اطاعت نزد حکم می‌فرستند. [۵۵]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۸۴، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
[۵۶]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۵، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
۶ - جنگ با رومیانهرچند قبایل داخل اندلس نیز از تیره رومیان بودند، اما آن‌چه به لحاظ مصداق رومی خوانده می‌شد، اقوام خارج از منطقه اسپانیا بودند. در دوره حکم نیز حمله به روم به عنوان جهاد فی سبیل الله و مبارزه با مشرکین، امری مقدس تلقی می‌شد و به این ترتیب در طی سال‌های مختلف حملات گوناگونی به این مناطق صورت گرفت؛ به عنوان مثال حکم برای اولین بار در سال ۳۵۱ه. ق به بلاد روم حمله برد [۵۷]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۴، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
و قلعه‌ها و شهرهای زیادی را فتح کرد و غنایم بسیاری به دست آورد. سنت حمله به بلاد مشرکین و رسم فتوحات خوانی در این دوره متداول بود؛ به این صورت که در قرطبه و کاخ الزهراء کتاب فتوحات خوانده می‌شد و به طور مشروح وقایع فتح، سرزمین‌های فتح شده و قتل و غارات آن ذکر می‌شد. [۵۸]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۸، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
البته این به معنای داشتن روابط کاملاً خصمانه با روم نیست؛ بلکه در مواردی شاهد روابط فرهنگی بین این دو هستیم؛ به عنوان مثال، ملک روم معمار ماهری را برای ساخت مسجد جامع قرطبه به نزد خلیفه حکم فرستاد. [۵۹]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۷، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
۷ - حمله به مغربقرطبه (اندلس) که در آن دوره تحت حاکمیت سلاطین اموی بود، به لحاظ مجاورت با آفریقا درصدد ایجاد حکومت یک‌پارچه تحت خلافت امویان در این مناطق بود و به همین لحاظ تلاش سیاسی و نظامی پیگیری را برای خارج کردن آن مناطق از دست حکومت شیعی آفریقا به حاکمیت معد بن اسماعیل معروف به المعز لدین الله فاطمی [۶۰]
قرطبی، ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلد الاندلس، ص۲۶-۲۷، تحقیق عبدالرحمن علی الحجی، بیروت، دارالثقافه، ۱۹۸۳.
دنبال می‌کرد.در اولین قدم حکم به دنبال جذب قبایل به سمت خود بود؛ ملوک زناته یکی از گروه‌هایی بودند که به حکم و خاندان اموی گرایش پیدا کردند. کشته شدن زیری بن مناد عامل معد بن اسماعیل بر غرب، زمینه مناسبی را برای حضور امویان فراهم کرد. زیری توسط یکی از عوامل خود به نام جعفر بن حمدون (حاکم مسیله) که به امویان گرایش پیدا کرده بود و درصدد پیوستن به ملوک زناته بود، کشته شد. جعفر پس از قتل، سر زیری را نزد حکم برد و خود را به او نزدیک کرد و دعوت شیعه را کنار گذاشت و به این وسیله فتح بزرگی نصیب حکم گردید. [۶۱]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلد الاندلس، ص۳۲ ـ ۳۷، تحقیق عبدالرحمن علی الحجی، بیروت، دارالثقافه، ۱۹۸۳.
[۶۲]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۴۲، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
پس از آن زمینه برای حملات اساسی به غرب (شمال آفریقا) آماده شد؛ به طوری که در سال۳۶۱ه. ق حکم المستنصر جنگ‌های بزرگی علیه غرب به راه انداخت؛ به خصوص پس از نقض عهد حسن بن قنون که به شیعیان فاطمی گرایش پیدا کرده بود. در این جنگ‌ها که مدت‌ها به طول انجامید، سرانجام شیعیان به رهبری حسن بن قنون در سال ۳۶۳ه. ق شکست خوردند و سرزمین‌هایشان به دست کارگزار حکم افتاد. در نتیجه حسن از جنگ دست کشید، اعلام عقب‌نشینی کرد و پسرش را برای عذرخواهی نزد حکم فرستاد. پس از آن نیز حسن به همراه ادریسی‌های حسنی که از امرای غرب بودند، شکست خورده بر حکم وارد شدند. [۶۳]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۴۶ ۲۴۸، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
۸ - جنگ با مجوسهایکی دیگر از گروه‌هایی که حکم با آنان مواجه بود، مجوس‌های ادرمانی بود که شهرهای مرزی را مورد هجوم خود قرار می‌دادند. در سال ۳۵۵ه. ق مجوس‌ها از راه دریای کبیر وارد اشبونه، یکی از شهرهای ساحل غربی اندلس شدند و به قتل و غارت مردم پرداختند. حکم درصدد پاسخ به این حمله برآمد و برای جلوگیری از تکرار این پیش‌آمد، یک گارد نظامی ساحلی در آن منطقه مستقر نمود. [۶۴]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۳۹، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
[۶۵]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۸۳، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
[۶۶]
ابن حیان، المقتبس فی اخبار بلد الاندلس، ص۲۳، تحقیق عبدالرحمن علی الحجی، بیروت، دارالثقافه، ۱۹۸۳.
۹ - شخصیت رواییحکم از قاسم بن اصبغ، احمد بن دحیم، محمد بن محمد بن عبدالسلام و زکریا بن خطاب و... روایت شنیده و وی را در آن‌چه نقل کرده است، ثقه دانسته‌اند. [۶۷]
ذهبی، محمدبن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر والاعلام، ج۲۶، ص۳۵۸، تحقیق عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳.
[۶۸]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۹۵، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
۱۰ - وفاتوی در اثر ابتلا به بیماری فلج و زمین‌گیر شد [۶۹]
مقری تلمسانی، النفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب، ج۱، ص۳۹۷، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۶۸.
و تا زمان مرگ جعفر بن عثمان به تدبیر امور می‌پرداخت. سرانجام وی در سال ۳۶۶ه. ق پس از شانزده سال حکومت از دنیا رفت. [۷۰]
مراکشی، ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس والمغرب، ج۲، ص۲۵۳، تحقیق خ. س کولان لیوی پروونسال، بیروت، دارالثقافه.
۱۱ - پانویس۱۲ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حکم المستنصر بالله»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱/۳۱. رده‌های این صفحه : امویان اندلس | تاریخ اسپانیا | تراجم | حکومت اسلامی اندلس | حکومت امویان | درگذشتگان سده 4 (قمری) | مقالات پژوهه
|